Tytuł dzisiejszego artykułu to jedno z popularniejszych pytań przewijających się w komentarzach czytelników zainteresowanych historią. Właściwie zadawane pytanie brzmi zwykle nieco inaczej: „Dlaczego Szwajcaria nie została zaatakowana w trakcie I i II wojny światowej?”, jakby te dwie wojny można by nonszalancko wrzucić do jednego worka i z łatwością odnaleźć wspólną, spójną odpowiedź. Tymczasem należy sobie zdać sprawę z tego, że te dwie wielkie globalne awantury oddalone od siebie o zaledwie dwadzieścia jeden lat pod względem technologicznym, politycznym i mentalnościowym dzieliły pokolenia. Po drugie, podczas gdy odpowiedź na to pytanie odnośnie I wojny światowej jest stosunkowo prosta i dość stereotypowa, na temat II wojny światowej można by raczej napisać fascynującą książkę niż jeden artykuł o czytalnej długości.

Neutralność Szwajcarii w I wojnie światowej

Neutralność i pokój w Szwajcarii w czasie I wojny światowej były jednym z kluczy sukcesu ekonomicznego tego kraju. W końcu to dzięki statusowi wyspy pokoju pośród morza chaosu Szwajcaria zaczęła być postrzegana jako bezpieczny i niezależny skarbiec świata, a nietknięty przemysł wśród powojennych zgliszcz zakwitł jak nigdy. Dlatego też ten temat wzbudza wiele emocji i jest źródłem wielu mitów. Na pewno słyszeliście pogłoski o kolaboracji Szwajcarii z jedną lub drugą stroną, o wielkim spisku grup narodowościowych związanych z bankowością lub też o tym, że Szwajcaria była neutralna i obydwie strony uszanowały tą neutralność.

Belgia i Luksemburg również były neutralne w I wojnie światowej, co jednak nie przeszkodziło Armii Cesarskiej przeprowadzić główną ofensywę przez ich terytoria.

W oku cyklonu

Zerknijmy na mapę Europy obrazującą rozkład sił w Europie w czasie I wojny światowej. Jak widzicie, Szwajcaria znajdowała się w samym oku cyklonu pomiędzy wrogimi armiami Państw Centralnych (zaznaczonymi na niebiesko) i państw Ententy (zaznaczonymi na beżowo). Źródło: spiegel.de.

Głównym przeciwnikiem Cesarstwa Niemieckiego była Francja powiązana sojuszem z Rosją. Walka przeciwko niej oznaczała więc dla Niemców niepewną walkę na dwa fronty. Dlatego koncepcje strategiczne wojny przeciwko Francji zakładały maksymalną koncentrację sił na froncie zachodnim, szybki atak i decydującą zwycięską bitwę, która by otworzyła drogę na Paryż. Rozstrzygnięcie wojny na froncie zachodnim miało być błyskawiczne i nastąpić jeszcze przed zakończeniem rosyjskiej mobilizacji, która według planistów z niemieckiego Sztabu Generalnego miała zająć około 6 tygodni.

Atak na Francję zdawał się bardzo prosty, w końcu Niemcy i Francja dzieliła szeroka granica – jednak potężne twierdze w Metz, Verdun, Nancy i Belfort, a także koncentracja głównych sił francuskich w tym miejscu sprawiły, że Sztab Generalny Cesarstwa zaczął szukać alternatywy.

Zerknijmy jeszcze raz na mapę. Istniały dwie inne możliwości wkroczenia do Francji: atak przez słabą militarnie Belgię i Luksemburg lub atak od południowej strony przez Szwajcarię.

Dlaczego nie Szwajcaria?

Odpowiedź na to pytanie jest oczywiście złożona, ale bardzo logiczna. Jednym z najważniejszych czynników, dlaczego Szwajcaria nie została zaatakowana przez Cesarstwo Niemieckie było oczywiście jej ukształtowanie terenu. W tym momencie nawet nie chodziło o Alpy położone na południu i wschodzie kraju, ale góry Jura na granicy szwajcarsko-francuskiej, które uniemożliwiłyby szybkie wkroczenie na terytorium Francji. Belgia za to była równinna i łatwa do prowadzenia błyskawicznych działań wojennych.

Następnym czynnikiem były słabo rozwinięte wówczas linie kolejowe łączące Szwajcarię z Francją w porównaniu z Belgią. W czasie I wojny światowej kolej była niezbędna do transportu zaopatrzenia dla walczących armii.

Wreszcie duże znaczenie przy wyborze miejsca inwazji miało położenie Szwajcarii. Podczas gdy północna Francja przy granicy z Belgią to teren silnie uprzemysłowiony, którego zajęcie byłoby prawdziwym ciosem w potencjał Francji, tereny wschodniej Francji przy granicy ze Szwajcarią były słabo rozwinięte i upstrzone licznymi przeszkodami terenowymi.

Nie zapominajmy też o tym, że Szwajcarzy nie byli łatwymi przeciwnikami. Szwajcarska armia posiadała wówczas 250 tysięcy żołnierzy i 200 tysięcy osób personelu wojskowego, co wraz z górami, które zrównywały siły regularnej armii sąsiednich mocarstw ze szwajcarską partyzantką sprawiało, że Szwajcaria była postrzegana jako poważny przeciwnik. Niewątpliwie Szwajcarzy nie byliby w stanie zatrzymać inwazji cesarskich wojsk na swoje terytorium, jednak próba objęcia kontrolą całego terytorium wymagałaby dużego wysiłku nawet ze strony wielkich europejskich potęg militarnych.

Dlatego też Szwajcaria nigdy nawet nie była uwzględniana w niemieckich planach ataku na Francję, jak i zresztą w planach francuskich. Inną kwestią było to, że obydwie strony odnosiły korzyści z tego, że dobrze broniona Szwajcaria skutecznie ograniczała front zachodni.

Sytuacja w Szwajcarii podczas I wojny światowej

Szwajcaria dzieliła granice z dwoma najpotężniejszymi Państwami Centralnymi (Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami) i dwoma państwami Ententy (Francją i Włochami), dlatego zachowanie neutralności w czasie I wojny światowej było dla niej prawdziwym wyzwaniem.

To, że Szwajcaria była neutralna nie oznaczało, że jej obywatele nie popierali jednej lub drugiej strony. Wręcz przeciwnie. Naturalną koleją rzeczy Szwajcarzy niemieckojęzyczni spoglądali z podziwem na potężne Cesarstwo Niemieckie, a Szwajcarzy francusko- i włoskojęzyczni chcieli się przyłączyć do wojny po stronie Ententy.

Co ciekawe, głównodowodzący armii szwajcarskiej – Ulrich Wille w lipcu 1915 roku zaproponował w Parlamencie Szwajcarskim, żeby Szwajcaria dołączyła do sojuszu Państw Centralnych. Jednak już rok później zmienił zdanie i apelował o zachowanie neutralności. Dlaczego? Otóż dołączenie przez Szwajcarię do którejkolwiek ze stron oznaczałoby tak naprawdę krwawą wojnę domową i najprawdopodobniej rozpad państwa na 3 części zgodnie z granicą dzielące obszary językowe (tzw. Roestigraben i Polentagraben). Pokój w czasie I wojny światowej w Szwajcarii miał wielką wagę dla utrzymania jedności państwa i dlatego władze szwajcarskie robiły wszystko, żeby go utrzymać.

W ogniu propagandy

Najbardziej zaciekła „wojna” w Szwajcarii to była tak naprawdę walka o dusze Szwajcarów przy pomocy różnych narzędzi propagandy. Przyłączenie się Szwajcarii do wojny po jednej lub drugiej stronie mogłoby mieć decydujący wpływ na jej rezultat – i wiedziało o tym zarówno Cesarstwo Niemieckie, jak i Francja. A pomne wewnętrznego konfliktu tego neutralnego kraju nie szczędziły środków na rozpętanie wojny propagandowej na nieprawdopodobną skalę.

W czasie I wojny światowej głównym źródłem informacji dla Szwajcarów była prasa kontrolowana przez skonfliktowane mocarstwa. I tak, w zależności od tego, w jakim języku gazetę się kupowało, otrzymywało się całkowicie inne relacje z frontu. Weźmy na przykład spalenie przez armię niemiecką słynnej biblioteki w Leuven (25 sierpnia 1914 roku). Francuskojęzyczna Tribune de Geneve określiła to zdarzenie mianem barbarzyństwa, natomiast niemieckojęzyczna Zuercher Post zaledwie wspomniała o „rzekomym” zniszczeniu miasta spowodowanym głównie działaniami belgijskich partyzantów.

Propaganda obydwu stron zaczęła przynosić skutki i wielu Szwajcarów uciekało z kraju, żeby przyłączyć się do armii Państw Centralnych lub Ententy nierzadko stając na polu walki naprzeciw swoim rodakom. Aby ukrócić ten proceder, szwajcarskie władze rozpoczęły ostrą cenzurę prasy zamykając najbardziej radykalne tytuły. Oprócz tego państwo zaczęło same energicznie apelować o pokój i jedność w narodzie odwołując się do szwajcarskich symboli, tradycji i ideałów. W prasie, na plakatach i pocztówkach pojawiały się grafiki ukazujące Helvetię stojącą na straży Szwajcarii jako jedyną ostoję rozumu i pokoju pośród ogarniętej chaosem wojny Europy, czy wizerunek Wilhelma Tella jako symbolu niezależności i siły kraju.

Szpiedzy, uchodźcy i bale

Szwajcaria przyciągała uchodźców wojennych, artystów, pacyfistów i rewolucjonistów. Zurych stał się kolebką antywojennego ruchu artystycznego – Dadaizmu. To tam też znaleźli schronienie czołowi działacze socjalistyczni skupieni dookoła Lenina.

Neutralność Szwajcarii oznaczała również, że obywatele walczących ze sobą krajów nie mogli tam uniknąć spotkań na polu towarzyskim. Brytyjski kapelan wojskowy Bulstrode opisywał w swojej książce, że w 1917 roku restauracja w jednym z najelegantszych hoteli w Bernie była bardzo wyraźnie podzielona na strefy wpływów. Każdy stolik był zarezerwowany dla jednej narodowości: byli tam Niemcy, Austriacy, ale również Brytyjczycy, Francuzi, Włosi i Rosjanie. Oprócz bardzo suchych i niezbędnych powitań obywatele wrogich krajów starali się nie zauważać obecności drugiej strony. Natomiast Szwajcarzy bardzo pilnowali, żeby nie doszło do żadnego otwartego konfliktu pomiędzy gośćmi restauracji.

Po lewej: UWAGA NA KOBIETY – SZPIEGÓW. Plakat z I wojny światowej przypominający, żeby przypadkiem nie ufać kobietom.

Szwajcaria była również oczywiście teatrem akcji szpiegów obydwu stron. Wspomnę tylko o najgłośniejszej aferze szpiegowskiej „dwóch pułkowników” – Carla Egli i Maurice’a de Wattenwyl, którzy przekazywali tajne materiały niemieckim i austriackim attache wojskowym. Co ciekawe, niemieckojęzyczni pułkownicy zostali odkryci przez ich francuskojęzycznego kolegę. Jeszcze ciekawsze (i dziwniejsze), że wojskowi oprócz degradacji nie ponieśli innej kary.

Nagroda za pokój

Wysiłki przy utrzymaniu neutralnej pozycji Szwajcarii w I wojny światowej się bardzo opłaciły. Nietknięta przez wojnę gospodarka Szwajcarii zaczęła kwitnąć i eksportować masowo niezbędne produkty do zniszczonych, silnych sąsiadów. Wojna się skończyła, ale napięcie i strach w Europie pozostały. Dlatego Szwajcaria, która zachowała pokój pomimo bycia w samym środku wydarzeń stała się utożsamieniem spokoju i gwarancją stabilności. Dobrze bronione neutralne państwo stało się szybko światowym skarbcem, co stało się jednym z kluczy jego bogactwa.

Artykuł współautorstwa Joanny Lampki i Szymona Orzechowskiego.